Studnicki (Studnicki-Gizbert) Karol Władysław, pseud.: Braczyński, Gizbert, M.L., Pacholę-operator, st.W., Stanisław Gruszecki, Światowid, v., V., V-o, v.st., Veto, W. Wojnicki, Wd.Giz., Wł.St., Wrób., Wróbel (1867–1953), zesłaniec, pisarz polityczny, działacz niepodległościowy.
Ur. 15 XI w Dyneburgu w zubożałej rodzinie szlacheckiej, był synem Adolfa (1818–1900), prawnika, sędziego powiatowego tamże, który po wybuchu powstania styczniowego w r. 1863 zrezygnował z tej funkcji i był agentem Rządu Narodowego w Inflantach; po klęsce powstania uniknął represji i został wiceburmistrzem Dyneburga. Matką S-ego była Izabella z Fastykowskich (1836–1906), współwłaścicielka folwarku w Horodku na Białorusi, pod koniec XIX w. działaczka PPS (pseud. Babcia Wilcza), przechowująca w swym mieszkaniu w Warszawie tajny skład literatury i korespondencji partyjnej. S. miał rodzeństwo: Stanisławę (1865–1944), germanistkę, tłumaczkę, autorkę książek dla dzieci, publikującą m.in. w tomie zbiorowym „Z okolic Dźwiny” (Wil. 1912), a w okresie 1 I – 28 III 1915 redaktorkę odpowiedzialną „Przeglądu Wileńskiego”, Adolfa (1871–1894), Wacława (zob.), Wandę (1876–1924), również tłumaczkę i autorkę książek dla dzieci, m.in. „Kraj lat dziecinnych. Książka dla młodych serc” (Wil. 1912), oraz zmarłą w kilka tygodni po urodzeniu Izabellę (1880).
Decydujący wpływ na osobowość S-ego wywarła matka; on sam określał siebie jako reprezentanta «dzieci roku 1863», których patriotyzm wspomagany lekturą zakazanej poezji romantycznej «zrodził się i wykarmił […] na wspomnieniach ostatniego czynu narodowego». Dzieciństwo spędził w posiadanym przez rodziców domu w Dyneburgu. Od r. 1877 uczęszczał do tamtejszego gimnazjum realnego; zetknął się wówczas z ideami socjalistycznymi i sympatyzował z rosyjskimi rewolucjonistami. W r. 1887 wyjechał do Warszawy i podjął naukę w Szkole Handlowej Leopolda Kronenberga. Uczestniczył w pracach szkolnego kółka samokształceniowego; w ramach prowadzonej przez kółko działalności oświatowej wygłaszał odczyty z ekonomii politycznej, socjologii i historii dla warszawskich robotników. Poznał w tym czasie działaczy socjalistycznych: Ludwika Kulczyckiego, Stanisława Kasjusza, Marcina Kasprzaka i Różę Luksemburg. Na przełomie lutego i marca 1888 powołał z nimi Polską Partię Socjalno-Rewolucyjną Proletariat, tzw. II Proletariat. T.r. opublikował broszurę (powielaną litograficznie) Wykłady ekonomii politycznej [b.m.w.]. Dn. 27 X lub 7 XI 1888 został aresztowany pod zarzutem prowadzenia działalności rewolucyjnej i osadzony w warszawskiej Cytadeli. Po ośmiu miesiącach śledztwa, ze względu na zły stan zdrowia (wg Kulczyckiego była to choroba nerwowa) zwolniono go za kaucją i ok. poł. r. 1889 skierowano pod dozór policyjny do Dyneburga. Pod koniec t.r. został S. zesłany na Syberię Wschodnią (do Telmińska, następnie Minusińska). Dzięki Józefowi Hłasce jego artykuły publikował w tym czasie warszawski tygodnik „Głos”: Kilka słów o emigracji (1890 nr 14–15), W sprawie „inteligencji” (1890 nr 47), Małe motory pod względem ekonomicznym (1891 nr 6). W r. 1893 zakończył się bezpośredni dozór policyjny; S. osiadł wtedy w Tobolsku i w tamtejszym sądzie gubernialnym odbywał praktykę adwokacką. W prasie rosyjskiej na Syberii zamieszczał artykuły o gospodarce, sądownictwie i administracji.
W listopadzie 1896, po siedmiu latach zesłania, opuścił S. Syberię i zamieszkał w Petersburgu. Sformułował tam swą pierwszą koncepcję polityczną: ideę powołania wszechrosyjskiej Ligi Konstytucyjnej, na której czele mieli stanąć Polacy (wg S-ego rewolucjoniści rosyjscy nie byli zdolni porzucić swego nacjonalizmu i wyrzec się zachodnich kresów cesarstwa). Niebawem wrócił S. do Warszawy i za pośrednictwem brata, Wacława nawiązał kontakt z PPS. Wiosną 1897 obaj wyjechali do Wiednia, gdzie wstąpił 31 V t.r. do sekcji wiedeńskiej Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich. Na IV Zjeździe Związku, 28–30 XII w Zurychu, wybrano go z Leonem Wasilewskim do Centralizacji oraz na stanowisko zastępcy Wasilewskiego w redakcji „Przedświtu”. W r. 1897 wydał S. książkę Współczesna Syberia (Kr., w języku niemieckim Die Wahrheit über Sibirien. Studien nach der Natur, Berlin 1899). Równocześnie pod pseud. Veto ogłosił broszurę Stosunki polsko-rosyjskie (Kr. 1897), w której atakował program ugody i udowadniał, że największym wrogiem polskości jest Rosja. Od r. 1897 współpracował z „Kurierem Lwowskim”; w jego dodatku „Tydzień” zamieścił t.r. artykuł Stosunek caratu do oświaty (nr 28–29) oraz szkic Japonia jako czynnik międzynarodowy (nr 45–46), w którym przewidywał konflikt japońsko-rosyjski. Wrócił do współpracy z warszawskim „Głosem”, w którym m.in. zamieścił (1897 nr 42) sprawozdanie ze zjazdu Tow. Polityki Społecznej w Kolonii. W r. 1898 przebywał krótko w Londynie. W kwietniu t.r. osiadł w Heidelbergu, gdzie uczęszczał na wykłady na Wydz. Nauk Politycznych tamtejszego uniwersytetu, prowadzone m.in. przez Maxa Webera. Podjął wówczas współpracę z berlińskim organem polskich socjalistów „Gazetą Robotniczą”. Na łamach „Przedświtu” (Ugodowy socjalizm 1898 nr 10) polemizował z głoszoną przez Luksemburg teorią «organicznego wcielenia»; wtedy też (Wyodrębnienie Galicji 1898 nr 11, Austria a proletariat 1899 nr 1) wysunął projekt wyodrębnienia Galicji. W „Przedświcie” (1899 nr 6) polemizował również z Wasilewskim, kwestionując potrzebę zachowywania międzynarodowej solidarności proletariatu. Pod pseud. Veto opublikował broszurę Dwadzieścia lat walki proletariatu polskiego (Lw. 1899), w której przedstawił tezę o konieczności wydzielenia ziem polskich z Rosji i odizolowania polskiego ruchu robotniczego od rosyjskiego. W ten sposób wykrystalizowały się polityczne poglądy S-ego. Celem jego działań stała się niepodległa Polska, którą miał wywalczyć wielkomiejski proletariat, przy współudziale innych, antagonistycznie nastawionych do Rosji klas i warstw (chłopstwa, inteligencji, a nawet burżuazji). W koncepcji tej przyszła Polska miała być socjalistyczna. Za najdogodniejszy moment do rozpoczęcia walki o niepodległość uznał S. uwikłanie się Rosji w wojnę; sojusznikiem Polski byłyby inne narody uciskane przez Rosję. Poglądy te, zbieżne z ówczesnymi przemyśleniami Józefa Piłsudskiego, stały się punktem wyjścia dla koncepcji formułowanych przez S-ego w następnych latach. Na V Zjeździe Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich (10–11 I 1899) w Paryżu został po raz drugi wybrany do Centralizacji i na zastępcę redaktora „Przedświtu”.
Jesienią 1899 opuścił S. Heidelberg i ponownie zamieszkał w Wiedniu. Kontynuował tam studia uniwersyteckie, które łączył z udziałem w wykładach na uniw. w Zurychu. W l. 1899–1900 publikował w wydawanym w Paryżu „Głosie Wolnym” (od r. 1900 „Wolny Głos Polski”, redagowany m.in. przez jego brata Wacława). Był delegatem na Międzynarodowy Kongres Socjalistyczny II Międzynarodówki w Paryżu (23–27 IX 1900). Studia nad ustrojem Szwajcarii (Rozwój form politycznych i stosunki ekonomiczne Szwajcarii, Lw. 1900) stały się impulsem do rozwinięcia projektu wyodrębnienia Galicji, traktowanego jako etap na drodze do odzyskania przez Polskę niepodległości. Opublikował też Wykład ekonomii politycznej. Podręcznik dla uniwersytetów ludowych i samouków (Kr. 1900). Niechętny stosunek środowiska PPS do obu tych prac spowodował stopniowe odchodzenie S-ego od socjalistów. W l. 1900–1 na łamach „Przedświtu”, „Krytyki” i „Przeglądu Wszechpolskiego” prowadził polemikę z przywódcą tzw. III Proletariatu, Kulczyckim, uznając jego poparcie dla walki o konstytucję w Rosji za sprzeczne z polskim dążeniem niepodległościowym. Ideą S-ego stało się oczyszczenie programu PPS «z doktrynerstwa politycznego, z fikcji międzynarodowości» oraz nadanie polskiemu socjalizmowi charakteru narodowego. Tym samym zaczął on zmierzać do programowego i organizacyjnego zbliżenia między PPS a Ligą Narodową.
S. zamieszkał w Galicji; przygotował tam projekt programu Polskiej Partii Ludowej (datowany 30 I 1901), a wczesną wiosną 1901 zgłosił we Lwowie akces do galicyjskiego Stronnictwa Ludowego (SL). Od kwietnia t.r. pracował w redakcji „Kuriera Lwowskiego”. Kiedy pod wpływem S-ego Kongres SL w Tarnowie przyjął w czerwcu na wniosek Bolesława Wysłoucha rezolucję o wyodrębnieniu Galicji, opublikował pracę Wyodrębnienie Galicji (Lw. 1901), uzasadniającą potrzebę tego procesu. Jednak brak szerszego poparcia SL dla postulatu wyodrębnienia oraz negatywny stosunek S-ego do strajku rolnego w Galicji wschodniej przyczyniły się do jego przejścia pod koniec r. 1902 do organizującego się w Galicji Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego (SD-N). W powołanej w r. 1902 Szkole Nauk Politycznych we Lwowie prowadził wykłady z ekonomii politycznej, ustroju państwowego Rosji oraz stosunku Galicji do Austrii. Uczestnicząc w pracach przygotowujących program SD-N, na początku lutego 1903 wziął udział, wraz ze Stanisławem Głąbińskim, w dyskusji na ten temat zorganizowanej przez Klub Konserwatywny w Krakowie. We Lwowie na łamach „Tygodnia” (Nasza irredenta, 1902 nr 4) i „Teki” (Do wojska!, 1903 nr 1, Polemika o wojsku, 1903 nr 3) postulował przygotowanie w Galicji kadr wojskowych, które miałyby walczyć o odzyskanie niepodległości w zaborach rosyjskim i pruskim. Dn. 18 VII 1903 założył we Lwowie związany ze SD-N „Tygodnik Polski” i był jego faktycznym redaktorem (formalnym był Feliks Mrawińczyc). W artykułach publikowanych na jego łamach, a także w lwowskim „Słowie Polskim” i krakowskim „Głosie Polskim” uznawał nacjonalizm za «nowy patriotyzm», a podstawową kategorią jego analiz politycznych stał się «interes narodowy». Oceniane z tej perspektywy narody dzielił na naturalnych sojuszników sprawy polskiej (Węgrzy, Anglicy i Japończycy) oraz jej przeciwników (Rosjanie, Niemcy, Czesi). «Interes narodowy» nakazywał, wg S-ego, zwalczanie Rusinów, Żydów, socjalistów i ugodowców. W r. 1904 lub 1905 wraz z Marianem Kukielem doprowadził do powstania Tajnej Organizacji Wojskowej «Nieprzejednani» i wszedł w skład jej Komendy Głównej. Polityczną ewolucję zilustrował wydaniem wyboru swej publicystyki pt. Od socjalizmu do nacjonalizmu (Lw. 1904).
Aktywność S-ego wzrosła po wybuchu wojny rosyjsko-japońskiej w r. 1904. Już t.r. wydał we Lwowie dwie prace: Japonia oraz Rosja w Azji Wschodniej. Przygotował też memoriał o potrzebie utworzenia po stronie japońskiej legionu polskiego, co zmusiłoby Rosję do zaniechania poboru w Król. Pol.; brat Wacław przekazał memoriał Motojiro Akashiemu, który organizował antyrosyjską dywersję. W dążeniu do wojny między Rosją a Austro-Węgrami próbował S. wpłynąć na Koło Polskie w Radzie Państwa w Wiedniu. Działania te spowodowały rozejście się dróg S-ego i narodowych demokratów.
W marcu 1905 wyjechał S. do Warszawy (pod nazwiskiem Stanisław Gruszecki). W kwietniu t.r. zamieszkał w Petersburgu, skąd przysyłał artykuły do „Gazety Warszawskiej” i „Kuriera Warszawskiego”. Publikował prace o Rosji współczesnej i o stosunkach polsko-rosyjskich w przeszłości: Ziemstwa (W. 1905), Historia ustroju państwowego Rosji (Lw. 1906), Konstytucja rosyjska i prawno-państwowe stanowisko Królestwa Polskiego (W. 1906) oraz Polityka Rosji względem szkolnictwa zaboru rosyjskiego. Studium polityczno-historyczne (Kr. 1906). Opracował też program Partii Państwowości Polskiej, przekonany, że «naród i państwo pozostają ze sobą w ścisłym funkcjonalnie złączonym związku» oraz że naród podbity przegrywa w międzynarodowej walce o byt; uznawał odzyskanie niepodległego państwa za obowiązek Polaków, przedstawiał różne możliwości, m.in. Polski całkowicie niepodległej, pozostającej w unii dynastycznej z Węgrami, a nawet złączonej «federacyjnie z konstytucyjną Rosją» (był to w całym pisarstwie S-ego jedyny wypadek, kiedy brał pod uwagę takie rozwiązanie). Jego polityczne credo sprowadzało się do tezy, iż najpierw należy niepodległe państwo wywalczyć, a następnie uczynić je silnym. W styczniu 1906 wrócił do Warszawy. Na zebraniach przed wyborami do Dumy gwałtownie atakował kandydatów Narodowej Demokracji. Dla Partii Państwowości Polskiej zwolenników nie zyskał i szybko skłócił się z warszawską prasą. Nie mając już możliwości głoszenia swych poglądów, założył w Warszawie wydawane od 1 X t.r., dzięki pomocy finansowej Eugeniusza Zielińskiego, czasopismo (początkowo dwutygodnik, następnie tygodnik) „Naród a Państwo”. Opublikował broszurę Samodzielność Galicji (Lw. 1906), a dla czytelnika rosyjskiego książkę Pol’ša v’ političeskom otnošenii ot’ razdělov do našich’ dnej (Pet. 1907). Prawdopodobnie utrzymywał więzi z PPS-Frakcją Rewolucyjną, której miał pomagać w kolportowaniu wydawnictw zwalczających PPS-Lewicę. W listopadzie 1907 „Naród a Państwo” zostało przez władze zawieszone, toteż w grudniu t.r. wydał S. dwa numery „Sprawy Polskiej”. Po zamknięciu również tego tytułu wydał w lutym 1908 jeden numer „Myśli Politycznej”. Działalność wydawniczą przeniósł następnie do Petersburga, gdzie od kwietnia do września 1908 redagował pismo „Votum separatum”. We wszystkich tych organach piętnował postawy ugodowe wobec Rosji, zwłaszcza politykę Romana Dmowskiego. Zagrożony aresztowaniem, wyjechał pod koniec t.r. do Galicji. Uznawany był już wtedy za jedną z czołowych postaci kształtującego się obozu polskiej irredenty. Wrócił do współpracy z „Kurierem Lwowskim”, ale wkrótce poróżnił się z jego redakcją i wysyłał artykuły do warszawskiego „Gońca”. W dwutomowym zbiorze „Polska. Obrazy i opisy” (Lw. 1909 II) zamieścił opracowanie Stosunki społeczne i ekonomiczne na Litwie i Rusi.
W r. 1910 wyjechał S. do USA. Podczas Kongresu Polskiego w Waszyngtonie wygłosił 12 V t.r. referat Sprawa polska w dobie obecnej ([b.m.w.] 1911), w którym podkreślał konieczność wykorzystania koniunktury międzynarodowej (perspektywa wojny Rosji z Austro-Węgrami bądź Japonią) dla odzyskania przez Polskę niepodległości. W USA współpracował z pismem „Ameryka Echo”. W r. 1910 opublikował w Krakowie pracę Finlandia i sprawa finlandzka, ukazującą zaborcze tendencje polityki rosyjskiej, oraz broszurę Przeciw prądowi. W sprawie obchodu grunwaldzkiego, wymierzoną przeciw krakowskim obchodom grunwaldzkim; jak sam wspominał, odwiódł Henryka Sienkiewicza od udziału w tych obchodach. Najważniejszą książką S-ego z tego czasu była Sprawa polska (P. 1910), o niewykorzystanych przez Polaków okazjach do oderwania się od Rosji; szansą otwierającą się obecnie miało być przekształcenie dualistycznej monarchii austro-węgierskiej w trójczłonową Austro-Węgro-Polskę; wobec nadchodzącej wojny europejskiej S. apelował, by Polacy tworzyli własną siłę militarną. We wrześniu 1911 wrócił do kraju; po krótkim pobycie w Poznaniu zamieszkał w Krakowie, gdzie podjął działania zmierzające do stworzenia politycznej nadbudowy dla polskich organizacji paramilitarnych. Uczestniczył w Krakowie w poufnym spotkaniu przedstawicieli polskich obozów niepodległościowych, zorganizowanym w lokalu redakcji „Krytyki” przez jej redaktora Wilhelma Feldmana. Wiosną 1912 przebywał na prośbę Piłsudskiego w Kijowie, gdzie wśród tamtejszych Polaków zbierał fundusze na akcję militarną. Zwołał z jego inspiracji Zjazd Irredentystów Polskich w Zakopanem (25–26 VIII 1912), na którym powołano Polski Skarb Wojskowy (wszedł do jego Zarządu). Na drugim posiedzeniu Skarbu, 13 IX 1912 w Krakowie, został upoważniony do rozmów z Polskimi Drużynami Strzeleckimi w celu dokooptowania ich przedstawicieli; w rezultacie do składu Skarbu włączono Feliksa Młynarskiego. Dn. 10 XI t.r. w mieszkaniu Hipolita Śliwińskiego w Wiedniu uczestniczył w spotkaniu, na którym powołano Komisję Tymczasową Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych (od listopada 1913 Komisja Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych). Artykuły polityczne, m.in. o spodziewanej wojnie między Austro-Węgrami a Rosją, oraz o roli, jaką powinna wówczas odegrać polska irredenta ogłaszał w „Krytyce” i „Wieku Nowym”. Opublikował broszurę O przyszły rozwój Sokolstwa polskiego (Lw. 1913), w której krytykował Wydz. Związku Sokolego za politykę ugodową wobec Rosji i uleganie wpływom Narodowej Demokracji. Dla swych koncepcji usiłował pozyskać także polityków austriackich oraz węgierskich i w tym celu ogłosił broszury Denkschrift für ungarische Staatsmänner (Budapeszt 1912) oraz Die österreich-ungarische Frage (Kr. 1913). Wydał kolejny wybór swej publicystyki, tym razem z l. 1904–12 pt. Wskazania polityczne irredentysty polskiego (Lw. 1913). Podczas kryzysu bałkańskiego, na posiedzeniu Zarządu Polskiego Skarbu Wojskowego (25 II 1913), skrytykował jego sekretarza Walerego Sławka za opieszałość w działaniu; był jednym z sygnatariuszy pisma z 28 II 1913 do Rady Nadzorczej Skarbu Narodowego w Genewie o wyasygnowanie środków pieniężnych na działanie niepodległościowe. Jako przedstawiciel Polskiego Skarbu Wojskowego uczestniczył (30 XI – 1 XII t.r.) we Lwowie w kongresie Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych. Dn. 7 I 1914 został zastępcą Młynarskiego w Komisji Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych; nazajutrz ustąpił z Zarządu Polskiego Skarbu Wojskowego. Upoważniony do pertraktacji z PSL «Piast», nie zdołał nakłonić jego przedstawicieli do zasiadania w Komisji. Wiosną t.r., podczas zakończonego rozłamem kryzysu w Komisji, stanął po stronie oponentów Piłsudskiego, domagających się m.in. powołania nowego Zarządu Polskiego Skarbu Wojskowego.
Wybuch pierwszej wojny światowej zastał S-ego w Wiedniu. We wrześniu 1914 wrócił do Krakowa i z ramienia Naczelnego Komitetu Narodowego podjął śledztwo w sprawie rozwiązania Legionu Wschodniego. Następnie rozpoczął akcję werbunkową do Legionów na terenie Król. Pol. W tym okresie przeorientował swą postawę polityczną: ideę trializmu zastąpił programem budowy państwa polskiego pod protektoratem Niemiec; państwo to, wyrzekając się Wielkopolski i Poznania, obejmowało Litwę, a granice opierało na północy na Dźwinie, na wschodzie zaś na Berezynie. Jesienne klęski armii austro-węgierskiej skłoniły S-ego do podjęcia agitacji na rzecz swego programu w Niemczech; wyjechał do Berlina, gdzie szef zarządu prasowego Naczelnego Dowództwa Wschód Georg Cleinow pokazał mu mapę przyszłej Polski z granicą na Dźwinie i Berezynie. W listopadzie t.r. działał S. w Bukareszcie; zamieszczał artykuły w prasie rumuńskiej i kierował memoriały do austro-węgierskiego MSZ. Następnie wrócił do Wiednia i ogłosił tam w r. 1915 broszurę o przyszłym przekształceniu Europy środkowej pt. Die Umgestaltung Mittel-Europas durch gegenwärtigen Krieg. Die Polenfrage in ihrer internationalen Bedeutung; po raz pierwszy publicznie zrezygnował w niej z zaboru pruskiego i zaproponował utworzenie państwa polskiego z zaboru rosyjskiego z granicą na Dźwinie i Berezynie. Na początku r. 1915 ponownie propagował swój program w Berlinie, po czym wyjechał do Szwajcarii. Zamieszkał w Lozannie, gdzie wśród polskiej emigracji zwalczał orientację na państwa ententy (List otwarty do Henryka Sienkiewicza z kwietnia t.r.) oraz publikował broszury agitacyjne, adresowane do opinii publicznej we Włoszech i Rumunii (Raison d’Etat l’Italie et la cause polonaise oraz Raison d’Etat de la Roumanie et la cause polonaise). Po zajęciu Warszawy przez wojska niemieckie, 5 VIII, przeniósł się tam. W dn. 6 i 7 XI uczestniczył w zwołanym do Warszawy przez Komitet Naczelny Zjednoczonych Stronnictw Niepodległościowych zjeździe konstytuującym Radę Narodową; wszedł do jej Komisji Wykonawczej, mającej pozyskać polskie stronnictwa polityczne. Komisję tę reprezentował 27 XI w Radomiu na konferencji polskich komitetów narodowych z terenów zajętych przez armię austro-węgierską; wygłosił wtedy referat o sytuacji politycznej w Warszawie. Przyczynił się do uzyskania od niemieckich władz okupacyjnych zgody na manifestację w Warszawie 3 V 1916. Podczas spotkania z gen.-gubernatorem Hansem von Beselerem (10 V t.r.) otrzymał pozwolenie na utworzenie Klubu Państwowców Polskich. Na trzecim Kongresie Uciśnionych Narodów, 27–29 VI w Lozannie, przedstawił swoje poglądy na możliwości odzyskania przez Polskę niepodległości. W lipcu Klub Państwowców Polskich zainaugurował działalność; w memoriale adresowanym do władz niemieckich pt. Całkowite rozwiązanie sprawy siły zbrojnej polskiej przedstawił S. wizję półmilionowej polskiej armii (na jej komendanta rekomendował Piłsudskiego), pod warunkiem wcześniejszego proklamowania państwa polskiego i postawienia na jego czele króla (polecał ks. Hohenzollerna-Sigmaringen, brata króla rumuńskiego). Memoriał ten stanowił najpełniejszą propozycję polsko-niemieckiej współpracy w czasie pierwszej wojny światowej. Aby wymusić na władzach niemieckich jego realizację prowadził S. od września ożywioną akcję wiecową. Był w tym okresie redaktorem ukazującej się w Warszawie serii „W przededniu nowej doby dziejowej. Przyczynki do sprawy polskiej”, w której t.r. opublikowano dwie prace: „Na przełomie politycznym” Edwarda Grabowskiego i „Duch rosyjski jako wychowawca” Tadeusza Grużewskiego.
Po ogłoszeniu Aktu 5 listopada 1916 Klub Państwowców Polskich jako jedyne ugrupowanie poparł odezwę werbunkową Beselera; doprowadziło to do izolacji klubu i uniemożliwiło jego wejście do formującej się Rady Narodowej. Członkiem powołanej w grudniu t.r. Tymczasowej Rady Stanu został S. jedynie dzięki poparciu niemieckich władz okupacyjnych. Jako zwolennik najściślejszej współpracy z Niemcami, w czasie kryzysu przysięgowego (lipiec 1917) agitował, wbrew m.in. Piłsudskiemu, za złożeniem przysięgi. Po opublikowaniu krytycznego listu otwartego do marsz. kor. Tymczasowej Rady Stanu Wacława Niemojewskiego został 4 VIII 1917 wykluczony z Rady. W „Ojczyźnie i Postępie” (1917 nr 52) zamieścił następny list do Niemojewskiego, zawierający twierdzenie o intrygach polskich lóż masońskich przeciw odbudowie Polski w przymierzu z państwami centralnymi. Opublikował kolejny wybór swych artykułów, tym razem dotyczących projektu polskiej polityki zagranicznej Szkice polityczne z zakresu polityki międzynarodowej (W. 1917). W styczniu 1918 wznowił wydawanie „Narodu a Państwa” (jako dwutygodnik ukazywał się do lipca, na przełomie września i października zostały wydane dwa ostatnie numery). Głównym motywem publicystyki S-ego w okresie pierwszej wojny światowej pozostawał postulat ekspansji na ziemie wschodnie dawnej Rzpltej w sojuszu z Niemcami i dzięki własnej armii. Jako nominat niemieckich władz okupacyjnych wszedł S. w skład Rady Stanu. W lutym 1918 pertraktował w Berlinie z dyplomatą saskim Alfredem von Nostitzem w sprawie obsadzenia tronu polskiego, lub przyjęcia stanowiska regenta, przez ks. saskiego Christiana. Oskarżony przez POW (26 VI t.r.) o przygotowywanie, m.in. z Januszem Radziwiłłem, zamachu stanu przeciw Radzie Regencyjnej oraz o zamiar oddania władzy w Polsce księciu z dynastii Hohenzollernów, opublikował w Warszawie List otwarty do obywateli, w którym dementował pomówienia.
Zaskoczony klęską Niemiec i odzyskaniem przez Polskę pełnej niepodległości w listopadzie 1918, w swym pisarstwie politycznym usiłował S. rozwiązać problem, w jaki sposób uczynić państwo zdolnym do samodzielnego bytu. Podstawowe założenia były niezmienne: głównym wrogiem pozostawała Rosja, zarówno «biała», jak i «czerwona», a niepodległość mógł zabezpieczyć tylko polityczno-gospodarczy związek z Niemcami. Początkowo S. włączył się w agitację polską na Litwie. Wziął udział w wiecu zorganizowanym 8 XII t.r. w Warszawie w sali Muzeum Przemysłu i Rolnictwa, przez Komitet ds. Wschodnich, pod hasłem „Litwa niepodległa – samodzielna czy w unii z Polską”; wraz z bratem Wacławem storpedował wówczas pomysł wysłania delegacji do Wilna na rokowania w sprawie powstania państwa litewskiego. Po zajęciu Wilna przez WP uczestniczył 15 VII 1919 w pierwszym zebraniu reaktywowanego po wojnie wileńskiego Tow. Przyjaciół Nauk, wygłaszając referat o problemie żydowskim na ziemiach polskich. Na zjeździe nauczycielstwa pracującego w szkolnictwie polskim na Litwie, 18–20 VIII t.r. w Wilnie, przedstawił referat Nauka o Polsce w programie szkoły średniej oraz postulował powołanie szkół z językiem wykładowym litewskim. Dn. 27 VIII przemawiał w Wilnie, głosząc, że ziemie litewskie powinny być przyłączone do Polski bez przeprowadzenia plebiscytu. Od 18 IX był naczelnikiem Wydz. Statystycznego Cywilnego Zarządu Ziem Wschodnich (do jego likwidacji w r. 1921). W tym czasie wchodził w skład redakcji wydawanego przez Straż Kresową pisma „Wschód Polski”. Opublikował broszury o polskich granicach wschodnich: Północno-wschodnie ziemie dawnej Rzeczypospolitej Polskiej. Referat Biura Kongresowego (W. 1919), W sprawie stosunku politycznego Polski do jej ziem wschodnich (W. 1919) oraz Ziemie wschodnie (W. [1920]). Wskazywał w nich na zależność między zasięgiem polskiej ekspansji na wschodzie, a stabilnością polskich granic zachodnich, oraz dowodził, że bez ziem odebranych Rosji Polska nie będzie w stanie utrzymać rewindykowanego zaboru pruskiego; uznawał przy tym konieczność zainicjowania procesów asymilacyjnych wobec Ukraińców i Białorusinów. W czasie wojny polsko-sowieckiej 1920 r. wydał broszurę Wobec grozy położenia. Międzynarodowe stanowisko Polski (W. 1920), w której wystąpił z koncepcją radykalnej reorientacji polskiej polityki zagranicznej. Uznając Francję za sprzymierzeńca realizującego własną politykę, wskazał ponownie na Niemcy jako jedyne państwo zdolne udzielić Polsce realnej pomocy; ewentualny sojusz polsko-niemiecki miały wzmocnić Węgry. Już wówczas opowiedział się za «Anschlussem» Austrii. W broszurze O Wilno i Lwów. Z powodu projektu Hymansa (W. 1921) sprzeciwił się wysuniętemu przez Paula Hymansa planowi oparcia granic Polski o tzw. linię Curzona. W kolejnych broszurach: Kolonizacja i rozwój gospodarczy naszego Wschodu (W. 1921) oraz W sprawie osadnictwa żołnierskiego na ziemiach wschodnich (W. [1921]) przedstawiał konieczność wzmocnienia żywiołu polskiego na wschodzie.
Od r. 1922 pracował S. jako konsultant w Min. Przemysłu i Handlu. Nie angażując się w działalność partyjną, pozostał niezależnym publicystą i pisarzem politycznym, stale współpracował z redagowanym w Wilnie przez Stanisława Cata-Mackiewicza dziennikiem „Słowo”. T.r. w publikowanych tam artykułach (m.in. Wady naszej ordynacji wyborczej, nr 11, Pilne reformy. Zmiana ordynacji wyborczej, nr 100) postulował reformę ordynacji wyborczej i stworzenie na wzór amerykański systemu dwupartyjnego z silną władzą prezydencką. W l. 1922–3 zamieszczał na tych łamach wspomnienia ze swej działalności niepodległościowej do r. 1914 (osobno pt. Z przeżyć i walk, W. 1928); negatywnie oceniał traktat ryski z r. 1921 (Tryumf czy żałoba, 1923 nr 66) oraz opowiadał się za częściowym podziałem Czechosłowacji (Fałsze konwencjonalne i prawda w stosunkach polsko-czeskich, 1925 nr 100). Był zwolennikiem autonomii Wileńszczyzny (Ziemia wileńska, jej stan gospodarczy i pożądany statut, Wil. 1923). Interesując się przez całe życie krajami bałtyckimi, poruszał w tym okresie tę problematykę w pracach: Państwo Kowieńskie. Dzisiejszy stosunek Litwinów do Polaków (Wil. 1922), Współczesne państwo litewskie i jego stosunek do Polaków (W. 1922) oraz Zarys państw bałtyckich. Finlandia, Łotwa, Estonia (W. [1924]). Nadal też apelował o ścisłą współpracę polsko-niemiecką, zwłaszcza o charakterze gospodarczym (Stosunki gospodarcze polsko-niemieckie wobec zbliżającego się traktatu, W. [1925]). W broszurze „Polityka polska i odbudowa państwa”. Odpowiedź na książkę p. Dmowskiego (W. [1925]) krytycznie przedstawił rolę przywódcy Narodowej Demokracji w odzyskaniu przez Polskę niepodległości.
Po przewrocie majowym 1926 r. odszedł S. z Min. Przemysłu i Handlu. Wyjechał wówczas do Berlina, gdzie przez pewien czas mieszkał w pensjonacie z Tadeuszem Katelbachem. Od r. 1928 pracował jako konsultant w MSZ. Rytm jego politycznej aktywności wyznaczały publikacje prasowe, broszury i rozprawy, koncentrujące się wtedy głównie na polskich kwestiach wewnętrznych. W pracy Przewroty i reformy agrarne Europy powojennej i Polski (W. 1927) wskazywał na zagrożenie interesów państwa przez dopuszczenie do władzy «analfabetów politycznych, demagogów», wywodzących się z mas zmobilizowanych agitacją partii robotniczych i chłopskich. W książce Zagadnienie ustrojowe. Projekt konstytucji decentralistycznej (W. 1929) propagował zarówno wzmocnienie władzy wykonawczej, jak i decentralizację państwa, które miało zostać podzielone na siedem «krajów» z własnymi sejmami i rządami. W r. 1930 odszedł z MSZ i odtąd (do r. 1934) był wykładowcą w Inst. Nauk Handlowo-Gospodarczych w Wilnie. Wrócił w tym okresie do głównego nurtu swych zainteresowań, zajmując się przede wszystkim oceną pozycji ZSRR w Europie i Azji (Daleki Wschód w polityce światowej, W. 1930, Rosja Sowiecka w polityce światowej, Wil. 1932). Dn. 25 IX 1931 w Warszawie podczas konferencji w sprawie spisu ludności oskarżył woj. śląskiego Michała Grażyńskiego o psucie stosunków polsko-niemieckich i nazwał go «największym szkodnikiem sprawy polskiej na Śląsku». W wytoczonym przez Grażyńskiego procesie o zniesławienie został skazany 18 I 1933 przez warszawski Sąd Grodzki na trzy miesiące więzienia; karę darowano mu w wyniku amnestii. Po dojściu do władzy w Niemczech Adolfa Hitlera t.r. nie zmienił swej postawy proniemieckiej (mianem «germanofila polskiego» określił się sam w „Wiadomościach Literackich” 1934 nr 13) i nadal uważał Niemcy za idealnego sprzymierzeńca Polski we wspólnym froncie antyrosyjskim; nie aprobował jednak monopartyjnego ustroju III Rzeszy oraz jej polityki wobec Żydów. Opublikował w tym czasie w „Niepodległości” następne odcinki swych wspomnień, tym razem z l. 1914–15: Z pierwszych dni wojny (1933 z. 2) oraz W poszukiwaniu odpowiedniej akcji wyzwoleńczej (1934 z. 2–3). W swej najgłośniejszej pracy z l. trzydziestych System polityczny Europy a Polska (W. 1935, w jęz. niemieckim z przedmową Johannesa Maasa Polen im politischen System Europas, Berlin 1936) rozwinął ideę powołania bloku środkowoeuropejskiego, którego podstawę stanowiłyby Polska i Niemcy, a uzupełniały Austria, Węgry, Czechosłowacja, Rumunia, Bułgaria, Jugosławia, Grecja, Turcja i państwa bałtyckie. W realizacji tej idei widział zabezpieczenie Polski, jej «przyszłości i nienaruszalności […] terytorium tak od wschodu, jak od zachodu». W r. 1935 opublikował w „Wiadomościach Literackich” szkice o wybitnych Polakach: Aleksandrze Lednickim (nr 13), Piłsudskim (Czy był największy?..., nr 23), Szymonie Askenazym (nr 30) i Marianie Zdziechowskim (nr 39). T.r. kandydował bez powodzenia w wyborach do Senatu RP.
We wrześniu 1936, wraz z Catem-Mackiewiczem i Zygmuntem Łempickim, uczestniczył S. w Norymberdze w zjeździe Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotniczej (NSDAP); przy tej okazji spotkał się z Josephem Goebbelsem i Joachimem von Ribbentropem, został też przedstawiony Hitlerowi. W książce Sprawa polsko-żydowska (Wil. [1936]) opowiedział się za intensyfikacją działań administracyjnych, nakłaniających ludność żydowską do emigracji z Polski (przede wszystkim do Palestyny, ale także do Ameryki Południowej). W r. 1937 opublikował zbiór szkiców o wybitnych politykach polskich Ludzie, idee, czyny (W.). W broszurze Mianowany, niepowołany administrator p. Stefan Starzyński (W. 1937) zarzucił komisarycznemu prezydentowi Warszawy uleganie w gospodarce wpływom sowieckim, stosowanie klucza partyjnego w polityce personalnej, porzucenie Kościoła katolickiego oraz udział w aferze kartelu drożdżowego. W wytoczonym przez Starzyńskiego procesie o zniesławienie został skazany 9 XII t.r. na trzy miesiące bezwzględnego aresztu i 500 zł grzywny. Po pobiciu w lutym 1938 w Wilnie przez wyższych oficerów WP emerytowanego docenta USB Stanisława Cywińskiego oraz personelu redakcji „Dziennika Wileńskiego” wystosował 17 II t.r. do marsz. Edwarda Rydza-Śmigłego list z apelem o wyjaśnienie tych zajść przez władze wojskowe. W r. 1938 kandydował, po raz drugi bez powodzenia, w wyborach do Senatu RP. Wobec napięć w stosunkach polsko-niemieckich opowiadał się za zaspokojeniem żądań Hitlera wobec Czechosłowacji; jednocześnie domagał się aktywności polskiej dyplomacji w rozwiązywaniu międzynarodowego konfliktu (Kwestia Czechosłowacji a racja stanu Polski, W. 1938, wyd. 2 zmienione po wrześniowej konferencji w Monachium). T.r. założył w Wilnie koło przyjaźni polsko-niemieckiej. W przyjęciu w r. 1939 przez Polskę gwarancji brytyjskich (Wielka Brytania, obok Francji stała się wg S-ego «egzotycznym sojusznikiem») dostrzegał groźbę wojny polsko-niemieckiej, która wg niego musiałaby się skończyć polską klęską po najdalej sześciu tygodniach. W liście do ministra spraw zagranicznych Józefa Becka z 13 IV t.r. oraz memoriale do członków rządu z 5 V domagał się odrzucenia gwarancji brytyjskich i neutralności Polski, a także wszczęcia polsko-niemieckich pertraktacji w sprawie Gdańska. W książce Wobec nadchodzącej II-ej wojny światowej (W. 1939, jej nakład został w czerwcu t.r. skonfiskowany) akceptował niemiecki postulat eksterytorialnej autostrady łączącej Niemcy z Prusami Wschodnimi, a jednocześnie domagał się wybudowania podobnej autostrady łączącej Polskę przez Prusy Wschodnie z Gdynią.
Wybuch drugiej wojny światowej zastał S-ego w Rabce. W dn. 14 i 16 IX 1939 w okupowanym Krakowie dwukrotnie sugerował niemieckim władzom wojskowym potrzebę powołania rządu polskiego, gotowego zawrzeć pokój z III Rzeszą; deklarował wejście w skład takiego gremium oraz pozyskanie dla niego Wincentego Witosa. Współpracował z NOR (Narodowy Obóz Rewolucji, Narodowa Organizacja Radykalna), powołanym w październiku t.r. z incjatywy Andrzeja Świetlickiego na bazie m.in. działaczy Falangi w porozumieniu z niemieckimi władzami wojskowymi. Dn. 23 XI skierował do władz okupacyjnych Memoriał w sprawie odtworzenia Armii Polskiej i w sprawie nadchodzącej wojny niemiecko-sowieckiej; przekonywał w nim o potrzebie restytucji państwa polskiego, okrojonego terytorialnie i połączonego z Niemcami ścisłym sojuszem o charakterze antysowieckim. Dn. 20 I 1940 napisał w Warszawie Memoriał dla Rządu Niemieckiego w sprawie polityki okupacyjnej w Polsce, będący w istocie oskarżeniem niemieckich poczynań na ziemiach polskich. Wyjechał do Berlina i prawdopodobnie zdołał z memoriałem dotrzeć do Goebbelsa, jednak w rezultacie został aresztowany przez Gestapo, po czym internowany w sanatorium w Neubabelsbergu. Zwolniony po klęsce Francji, 6 VIII t.r., uzyskał zezwolenie na powrót do Warszawy. Podtrzymywał tam nadal kontakty z władzami okupacyjnymi, wykorzystywał je jednak także do krytyki działań niemieckich wobec Polaków oraz do interwencji, niejednokrotnie skutecznych, w sprawach osób uwięzionych. Dn. 10 VII 1941 został ponownie aresztowany przez Gestapo; osadzony na Pawiaku, przebywał w więzieniu ponad rok i został zwolniony dopiero w wyniku interwencji Maurycego Potockiego w poł. sierpnia 1942. Niezrażony, propagował wciąż ideę polsko-niemieckiej współpracy politycznej i wojskowej, m.in. w broszurze Rządy Rosji Sowieckiej we wschodniej Polsce 1939–1941 (W. 1943). Od lutego do maja 1944 dwukrotnie przebywał w Wilnie, uczestnicząc w rozmowach z władzami niemieckimi w sprawach powołania w mieście Polskiego Komitetu Opiekuńczego i polskiego gimnazjum, rozwoju polskiego szkolnictwa na prowincji oraz zwolnienia internowanych księży polskich (m.in. abp. wileńskiego Romualda Jałbrzykowskiego). W marcu t.r. skierował memoriał do gubernatora dystryktu warszawskiego Ludwiga Fischera; wskazywał w nim, że stosowanie terroru wobec Polaków udaremnia możliwość współpracy polsko-niemieckiej, potrzebnej zwłaszcza dla tworzenia polskich oddziałów do walki z Armią Czerwoną. Dn. 30 VII opuścił Warszawę i udał się na Węgry; rozpoczęte dwa dni później powstanie warszawskie uznał za narodową tragedię. W październiku znalazł się w Kitzbühel w Tyrolu; w poł. marca 1945 skierował stamtąd list do będącego wówczas głównodowodzącym grupy armii «Weichsel» Heinricha Himmlera, zachęcający do zmobilizowania Polaków oraz apelujący o ich zwolnienie z obozów koncentracyjnych. Również i ta inicjatywa nie doczekała się reakcji ze strony niemieckiej.
Po zakończeniu wojny, w r. 1945, przedostał się S. do Włoch i zamieszkał w Rzymie. Przygotowywał pracę o możliwościach osiedleńczych Polaków w Ameryce Południowej, ale z planowanej publikacji wydał tylko broszurę Brazylia. Kraj – możliwości osiedlenia (Rzym 1946). Sam zamierzał osiąść w USA; pisał artykuły do tamtejszej prasy polskiej i nawiązał kontakt z Ignacym Matuszewskim. Ostatecznie jednak na przełomie listopada i grudnia 1946 przeniósł się do Londynu. Kontynuował pisanie rozpoczętej w Rzymie książki, poświęconej ziemiom polskim zagarniętym przez ZSRR (ukazała się po jego śmierci pt. Polska za linią Curzona, Londyn 1953, po niemiecku: Das östliche Polen, Kitzingen–Main 1953). W londyńskich „Wiadomościach” opublikował w l. 1947 i 1951–2 cykl artykułów wspomnieniowych z okresu drugiej wojny światowej (uzupełnione, ukazały się w przekładzie niemieckim pt. Irrwege in Polen. Ein Kampf um die polnisch-deutsche Annäherung, Göttingen 1951, w Polsce wyd. pośmiertne pt. Tragiczne manowce. Próby przeciwdziałania katastrofom narodowym 1939–1945, Gd. 1995). W „Wiadomościach” ogłosił też szkic Pełne życie: Tytus Filipowicz (1948 nr 29) oraz wspomnienie o Stanisławie Grabskim (1949 nr 24). Współpracował również z wydawanym przez Cata-Mackiewicza pismem „Lwów i Wilno”. Żył w bardzo trudnych warunkach materialnych, nadal atakując wszystkich, których uznawał za szkodliwych dla sprawy polskiej, m.in. Stanisława Mikołajczyka i Tadeusza Bora-Komorowskiego. Izolację w środowisku polskiej emigracji pogłębiła jego decyzja z jesieni 1948 o gotowości wzięcia udziału jako świadka obrony w procesie oskarżonego o zbrodnie wojenne niemieckiego feldmarszałka Ericha von Mansteina. S. był autorem trzech biogramów rodziny Dymszów w PSB (1948). Na początku r. 1950 doznał wylewu, a na przełomie l. 1950 i 1951 zapadł na ciężkie zapalenie płuc. Sporządził wtedy «testament polityczny», w zakończeniu którego napisał: «Kto chce zachowania narodowości polskiej, a nie przeobrażenia w sowiecki naród polskiego języka, ten pójdzie przeciw reżimowi warszawskiemu, pójdzie przeciw Rosji. Powrót do naszych ziem wschodnich, których łączność z naszym zadaniem dziejowym, powrót do własności – oto drogowskaz naszej polityki». Wobec krytycznych uwag o Polsce w pamiętnikach W. Churchilla opublikował An Open Letter from a Polish Political Writer to Mr. Winston S. Churchill (London 951), w którym raz jeszcze udowadniał nieskuteczność sojuszy Polski z Wielką Brytanią i Francją.
S. był jednym z wybitnych przedstawicieli polskiej myśli politycznej przełomu XIX i XX oraz 1. poł. XX w. Zaznaczył swą obecność we wszystkich trzech najważniejszych nurtach polskiej polityki: socjalizmie, ruchu ludowym i Narodowej Demokracji, jednak szczególnie silnie wpłynął na polską myśl niepodległościową i państwową, będąc przy tym niezwykle konsekwentnym rzecznikiem oparcia politycznego Polski o Niemcy. «Bezkompromisowy, zawsze gorący, czupurny, często nieobliczalny» (W. Pobóg-Malinowski), uznawany za «enfant terrible» polskiej polityki, słynął z odwagi cywilnej, gotowości płynięcia pod prąd obiegowych opinii oraz wygłaszania oponentom niepochlebnych sądów prosto w oczy, bez przebierania w słowach. Zmarł 10 I 1953 w Londynie, został pochowany 17 I na St. Mary’s Roman Catholic Cemetery. Był odznaczony Krzyżem Niepodległości. Rząd RP na uchodźstwie przyznał mu pośmiertnie Order Odrodzenia Polski I kl. (1953).
W małżeństwie z Aliną z Brylińskich (1887–1956), absolwentką lingwistyki uniw. w Lozannie i Oxfordzie, pracownikiem naukowym uniw. w St. Andrews i Aberdeen, po r. 1919 lektorką języka angielskiego i francuskiego na USB, miał S. syna Konrada (ur. 1926), ekonomistę.
W l. 2000–2 opublikowano w Toruniu opracowane przez Jacka Gzellę, opatrzone przedmowami Andrzeja Piskozuba i Konrada Studnickiego-Gizberta czterotomowe Pisma wybrane S-ego.
Bibliografia dodatku miesięcznego do „Gazety Lwowskiej” (1872–1873) i „Przewodnika Naukowego i Literackiego” (1873–1910), Lw. 1914; Encyklopedia „białych plam”, Radom 2006 XVII; Encyklopedia historii Drugiej Rzeczypospolitej, W. 1999; Giza A., Wycech C., Materiały do bibliografii historii ruchu ludowego i zagadnień społecznych wsi 1864–1919 (druki zwarte), W. 1964; „Głos” 1886–1899. Bibliografia zawartości, Wr. 1955; toż za l. 1900–5, Wr. 1954; Grodziska, Polskie groby Londynu; Kijas A., Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, W.–P. 2000; Kormanowa, Mater. do bibliogr. 1866–1918; „Krytyka” 1899–1914. Bibliografia zawartości, Wr. 1953; Łoza, Czy wiesz, kto to jest? (błędna data ur.); Skrzypek J., Bibliografia pamiętników polskich do 1964 r., Wr. 1976; Słabczyńscy W. i T., Słownik podróżników polskich, W. 1992; Słown. działaczy pol. ruchu robotn., II (błędna data ur.); Słown. pseudonimów, IV; Słownik historyków polskich, W. 1994; Słownik polityków polskich XX wieku, P. 1998; „Tydzień” 1893–1906. „Na ziemi naszej” 1909–1911. Bibliografia zawartości, Wr. 1959; „Wiadomości Literackie” 1934–1939. Bibliografia zawartości, Wr. 1999; Wileński słownik biograficzny, Bydgoszcz 2002; Współcz. działacze polit. (błędna data ur.); – Bazylow L., Polacy w Petersburgu, Wr. 1984; Bieńkowski W., Kazimierz Kelles-Krauz. Życie i dzieło, Wr. 1969; Borkowski J., Od Waryńskiego do Witosa, W. 1984; Cenckiewicz S., Tadeusz Katelbach. Biografia polityczna (1897–1977), W. 2005; Chojnowski A., Koncepcje polityki narodowościowej rządów polskich w latach 1921–1939, Wr. 1979; Cisek J., Kalendarium działalności Józefa Piłsudskiego, Nowy Jork 1992; Dalecka T., Dzieje polonistyki wileńskiej 1919–1939, Kr. 2003; Domańska R., Pawiak. Więzienie Gestapo. Kronika 1939–1944, W. 1978; Drozdowski M. M., Stefan Starzyński prezydent Warszawy, W. 1976; Dudek A., Pytel G., Bolesław Piasecki. Próba biografii politycznej, Londyn 1990; Figura M., Władysława Studnickiego program polityki wobec Rosji, w: Rozumieć Rosję. Tropy, P. 1997 s. 213–31; Florkowska-Frančič H., Między Lozanną, Fryburgiem i Vevey. Z dziejów polskich organizacji w Szwajcarii w latach 1914–1917, Kr. 1997; Garlicki A., Geneza legionów. Zarys dziejów Komisji Tymczasowej Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych, W. 1964; tenże, U źródeł obozu belwederskiego, W. 1983; Gaul J., Działalność informacyjno-wywiadowcza polskich organizacji niepodległościowych w latach 1914–1918, W. 2001; Gierowska-Kałłaur J., Straż Kresowa a Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich, W. 1999; taż, Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919 – 9 września 1920), W. 2003; Gomulicki J. W., Warszawa wieloraka 1749–1944. Studia, szkice, sylwety, W. 2005; Grosfeld L., Polityka państw centralnych wobec sprawy polskiej w latach 1914–1918, W. 1962; Gzella J., Armia w poglądach Władysława Studnickiego (do 1918 roku), w: Od armii komputowej do narodowej, Tor. 2005 II 137–54; tenże, Krytyka Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego na łamach „Narodu a Państwa” w latach 1906–1907, w: W kręgu prasy. Przeszłość–teraźniejszość–przyszłość, Tor. 1999; tenże, Kwestia ukraińska w myśli politycznej Władysława Studnickiego do 1914 roku, w: Polska i Ukraina. Sojusz 1920 roku i jego następstwa, Tor. 1997; tenże, Myśl polityczna Władysława Studnickiego na tle koncepcji konserwatystów polskich (1918–1939), Tor. 1993; tenże, Problematyka agrarna w myśli politycznej Władysława Studnickiego, „Acta Univ. N. Copernici. Nauki Polit.” T. 22: 1991 s. 123–37; tenże, Reasekuracja interesu państwa w myśli politycznej Władysława Studnickiego w okresie II Rzeczypospolitej, w: Reasekuracja polskiego interesu narodowego i racji stanu w myśli politycznej II Rzeczypospolitej, Tor. 1991 s. 61–77; tenże, Traktat ryski w ocenie Władysława Studnickiego, w: Traktat ryski 1921 roku po 75 latach, Tor. 1998; tenże, W sprawie listy proskrypcyjnej dotyczącej książki polskiej – memoriał Władysława Studnickiego z okresu drugiej wojny światowej, w: Społeczeństwo w dobie modernizacji. Polacy i Niemcy w XIX i XX wieku, Tor. 2000 s. 277–89; tenże, Zaborcy i sąsiedzi Polski w myśli społeczno-politycznej Władysława Studnickiego (do roku 1939), Tor. 1998; Hass L., Ambicje, rachuby, rzeczywistość. Wolnomularstwo w Europie Środkowo-Wschodniej 1905–1928, W. 1984; Jabłoński H., Polityka Polskiej Partii Socjalistycznej w czasie wojny 1914–1918, W. 1958; Jaruzelski J., Stanisław Cat-Mackiewicz 1896–1966. Wilno–Londyn–Warszawa, W. 1994; Jędrzejewicz W., Kronika życia Józefa Piłsudskiego 1867–1935, Londyn 1986; tenże, Sprawa wieczoru. Józef Piłsudski a wojna japońsko-rosyjska 1904–1905, „Zesz. Hist.” (Paryż) 1974 z. 27 s. 36, 60–2, 71; Kancewicz J., Kolportaż prasy w działalności Polskiej Partii Socjalistycznej w latach 1894–1896, w: Z dziejów polskiej prasy robotniczej 1879–1948, W. 1983; tenże, Polska Partia Socjalistyczna w latach 1892–1896, W. 1984; Kiedrzyńska W., Powstanie i organizacja Polskiego Skarbu Wojskowego (1912–1914), „Niepodległość” T. 13: 1936 s. 79, 84; Klimek K., Wojewoda śląski kontra Studnicki, „Prawo i Życie” 1983 nr 45 s. 11; Kostecki J., Rowicka M., Granice wolności słowa w zaborze rosyjskim w latach 1865–1904, W. 2006 II; Kozicki S., Historia Ligi Narodowej (okres 1887–1907), Londyn 1964; Kukiel M., Generał Sikorski, Londyn 1970; Lechocki W., Polski Quisling?, „Życie Liter.” R. 10: 1960 nr 10 s. 8–9; Ładyka T., Polska Partia Socjalistyczna (Frakcja Rewolucyjna) w latach 1906–1914, W. 1972; Łossowski P., Stosunki polsko-litewskie w latach 1918–1920, W. 1966; Mackiewicz S., Stulecie urodzin Władysława Studnickiego, „Zesz. Hist.” (Paryż) 1966 z. 9 s. 187–95; Maternicki J., Idee i postawy. Historia i historycy polscy 1914–1918, W. 1975; Micewski A., W cieniu marszałka Piłsudskiego, W. 1969; tenże, Z geografii politycznej II Rzeczypospolitej, W. 1966; Molenda J., Chłopi, naród, niepodległość, W. 1999; tenże, Piłsudczycy a Narodowi Demokraci 1908–1918, W. 1980; Moszyński E., Ludzie i czasy „Czasu”. Z historii czołowej gazety i wybitnych konserwatystów Drugiej Rzeczypospolitej, Tor. 2004; Myśliński J., Grupy polityczne Królestwa Polskiego w Zachodniej Galicji 1895–1904, W. 1967; tenże, Polska prasa socjalistyczna w okresie zaborów, W. 1982; tenże, Studia nad polską prasą społeczno-polityczną w Zachodniej Galicji 1905–1914, W. 1970; Najdus W., Ignacy Daszyński 1866–1936, W. 1988; taż, Polska Partia Socjalno-Demokratyczna Galicji i Śląska 1890–1919, W. 1983; Nałęcz T., Polska Organizacja Wojskowa 1914–1918, Wr. 1984; Osica J., Politycy anachronizmu. Konserwatyści wileńskiej grupy „Słowa” 1922–1928, W. 1981; Piskozub A., Nauki Władysława Studnickiego, „Arcana” 2002 z. 3 s. 102–27 (fot.); tenże, Polscy zwiastuni powojennego pojednania z Niemcami – Władysław Studnicki i Józef Mackiewicz, w: Ruch oporu wobec Trzeciej Rzeszy, Gd. 1995 s. 65–80; Pobóg-Malinowski W., Najnowsza historia polityczna Polski 1864–1945, Paryż 1953 I, Londyn 1956–60 II–III; Pruszyński M., Tajemnica Piłsudskiego, W. 1996 (fot.); Romanowski A., Młoda Polska wileńska, Kr. 1999; Rudnicki S., Działalność polityczna polskich konserwatystów 1918–1926, Wr. 1981; Rzepecki J., Sprawa Legionu Wschodniego 1914 roku, W. 1966; [Rzymowski W.] Wodziński L., Władysław Studnicki. Fragment irredenty polskiej, W. 1917; Serwatka T., Józef Piłsudski i Władysław Studnicki – dwie wizje Niemiec i Niemców, „Czas. Zakł. Narod. Im. Ossolińskich” 1999 z. 10 s. 121–34; Sieradzan J., Sojusznik odwetowców, „Trybuna Liter.” R. 2: 1958 nr 23 s. 1; Solak Z., Między Polską a Litwą. Życie i działalność Michała Römera 1880–1920, Kr. 2004; Sowa A. L., U progu wojny. Z dziejów spraw wewnętrznych i polityki zagranicznej II Rzeczpospolitej, Kr. 1997; Srebrakowski A., Sejm Wileński 1922 roku. Idea i jej realizacja, Wr. 1993; Studnicki-Gizbert K. W., Komentarz na temat życia i działalności Władysława Studnickiego, „Athenaeum” 2003 nr 10 s. 52–72; Suleja W., Józef Piłsudski, Wr. 1995; tenże, Projekt programu Polskiej Partii Ludowej opracowany przez Władysława Studnickiego w 1901 r. Próba realizacji idei wyodrębnienia Galicji, „Ze skarbca kult.” 1976 z. 27 s. 41–57; tenże, System polityczny Władysława Studnickiego (do roku 1918), w: Twórcy polskiej myśli politycznej, Wr. 1978; tenże, Tymczasowa Rada Stanu, W. 1998; tenże, Spór o kształt aktywizmu: Piłsudski a Sikorski w latach I wojny światowej, w: W kręgu twórców myśli politycznej, Wr. 1983; tenże, Władysław Studnicki – w opozycji do myśli zachodniej, w: Twórcy polskiej myśli zachodniej, Olsztyn 1996 s. 154–64; Szpoper D., Sukcesorzy Wielkiego Księstwa. Myśl polityczna i działalność konserwatystów polskich na ziemiach litewsko-białoruskich w latach 1904–1939, Gd. 1999 (fot.); Ślisz A., Prasa polska w Rosji w dobie wojny i rewolucji (1915–1919), W. 1968; Tomaszewski L., Wileńszczyzna lat wojny i okupacji 1939–1945, W. 2001; Turkowski R., Parlamentaryzm polski na uchodźstwie 1945–1972, W. 2001; Walasek S., Pierwszy zjazd nauczycielstwa pracującego na Litwie w Wilnie (18–20 sierpień 1919 r.), w: Kongresy i zjazdy pedagogiczne w Polsce w XX wieku, Tor. 2001 s. 167, 170; Weinstein J., Władysław Studnicki w świetle dokumentów hitlerowskich II wojny, „Zesz. Hist.” (Paryż) 1967 z. 11 s. 3–91; Wic W., Problematyka narodowa w poglądach Ludwika Kulczyckiego (1887–1908), w: W kręgu twórców myśli politycznej, Wr. 1983; Wilamowski J., Niepoprawny germanofil, „Za wolność i lud” 1989 nr 27 s. 5 (fot.); Wrzosek M., Polski czyn zbrojny podczas pierwszej wojny światowej 1914–1918, W. 1990; Zgórniak M., Nieudana misja Władysława Gizberta-Studnickiego w Berlinie w początku 1940 roku, „Państwo i Społeczeństwo” R. 3: 2003 nr 2 s. 103–22; Zieliński H., O potrzebie i trudnościach badania dziejów polskiej myśli politycznej, w: Polska i jej sąsiedzi, Wr. 1975; Żarnowska A., Geneza rozłamu w Polskiej Partii Socjalistycznej 1904–1906, W. 1965; – Aleksander Brückner 1856–1939, W. 1989; Arch. Paderewskiego, IV, V; Daszyński I., Pamiętniki, W. 1957 II; Drobner B., Bezustanna walka, W. 1962–7 I–III; Estreicher K., Dziennik wypadków, Kr. 2001–3 I–III; Giedroyc J., Autobiografia na cztery ręce, W. 1996; tenże, Emigracja ukraińska, Listy 1950–1982, W. 2004; Giedroyc J., Mieroszewski J., Listy 1949–1956, W. 1999 I; Giedroyc J., Stempowski J., Listy 1946–1969, W. 1998 I; Giedroyc J., Wańkowicz M., Listy 1945–1963, W. 2000; Gruber H., Wspomnienia i uwagi, Londyn [b.r.w.]; Jaworski W. L., Diariusz 1914–1918, W. 1997; Kakowski A., Z niewoli do niepodległości. Pamiętniki, Kr. 2000; Kelles-Krauz K., Listy, Wr. 1984 I–II; Korespondencja Władysława Studnickiego z Ignacym Matuszewskim, Wacławem Jędrzejewiczem i Henrykiem Kogutem z lat 1945–1948 (cz. I), „Arcana” 2003 z. 2 s. 194–207; toż (cz. II), tamże z. 3/4 s. 249–62; Kozarynowa Z., Sto lat. Gawęda o kulturze środowiska, Wr. 1992; Krzywicki L., Wspomnienia, W. 1957–9 I–III; Którzy ocalili Polaków. Głos cudzoziemca o Legionach, W. 1916 s. 21, 25–8 (fot.); [Kulczycki L.] Mazowiecki M., Historia ruchu socjalistycznego w zaborze rosyjskim, Kr. 1903 s. 3, 125–30, 141–2; Limanowski B., Pamiętniki, W. 1957 I, 1961 III; Luksemburg R., Listy do Leona Jogichesa-Tyszki, W. 1968 I; Młynarski F., Wspomnienia, W. 1971; O metodę rządzenia Śląskiem. […] Proces Władysława Studnickiego o zniesławienie wojewody Grażyńskiego, Wil. 1933; Pamiętnik koleżeński wychowańców b. Szkoły Handlowej L. Kronenberga, W. 1930; Proces Władysława Studnickiego o zniesławienie Stefana Starzyńskiego prezydenta m. Warszawy, W. 1937; Pruszyński M., Migawki wspomnień, W. 2002; Rakoszny J., Pamiętnik, w: Teraz będzie Polska. Wybór pamiętników z okresu I wojny światowej, W. 1988; Romer E., Dziennik 1914–1918, W. 1995 I; Ronikier A., Pamiętniki 1939–1945, Kr. 2001; Rostworowski S., Nie tylko Pierwsza Brygada (1914–1918), W. 1993 I, III; Studnicki-Gizbert K. W., Refleksje z włóczęg po świecie, Tor. 1998; Witos W., Moja tułaczka, W. 1967; Wrzesień 1939 r. w relacjach dyplomatów, W. 1989; Wspomnienia więźniów Pawiaka, W. 1964; Zarzewie 1909–1920. Wspomnienia i materiały, W. 1973; ZET w walce o niepodległość i budowę państwa. Szkice i wspomnienia, W. 1996; Żongołłowicz B., Dzienniki 1930–1936, W. 2004; – „Krytyka” 1910 z. 11; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Dzien. Pol. i Dzien. Żołnierza” 1953 nr 14, „Kultura” (Paryż) 1965 nr 12 (J. Mackiewicz), 1978 nr 3 (tenże), „Tyg. Pol.” 1985 nr z 30 VII, „Zesz. Hist.” (Paryż) 1980 z. 52; – B. Jag.: rkp. 8539 III k. 79–83 (koresp. Ludomiła Germana), rkp. 8854 IV k. 6–11 (memoriał S-ego Całkowite rozwiązanie sprawy siły zbrojnej polskiej złożony władzom niemieckim w r. 1914), rkp. 9840 III cz. 1 („Dziennik Józefa Bronisława Kożuchowskiego”), rkp. Przyb. 392/03 t. 7 k. 187–90 (koresp. Jana Gwalberta Pawlikowskiego); B. Narod.: rkp. akc. 7802 (Studnicki W., Z przeżyć i walk. Materiały do pamiętnika), rkp. akc. 15112 (Auleytner W., Spotkania i rozstania), rkp. 7004 k. 98 (listy do red. „Gońca Porannego i Wieczornego”), rkp. 8355 IV k. 55 („Dokumenty i materiały do historii 100 lat [stosunków polsko rosyjskich]”); B. Nauk PAU i PAN: rkp. 6541 (Studnicki W., Memoriał do niemieckich władz okupacyjnych w sprawie rewizji i spisu zakazanych książek polskich), rkp. 3729 k. 73–8 (koresp. firmy księgarskiej Stanisława Andrzeja Krzyżanowskiego); B. Ossol.: rkp. 6225 II (koresp. Wojciecha Kętrzyńskiego), rkp. 6359 II t. 4 (koresp. Karola Lewakowskiego), rkp. 6714 I (koresp. Stanisława Kośmińskiego), rkp. 6872 II t. 17 (koresp. Michała Łempickiego), rkp. 7183 II t. 9 (koresp. Bolesława Wysłoucha), rkp. 7205 II cz. 7 (rękopisy red. „Kur. Lwow.”), rkp. 7231 II t. 57 („Szkic programu PSL Władysława Studnickiego”), rkp. 12278 III k. 173 (koresp. Wilhelma Feldmana), rkp. 12284 III k. 409–506 (koresp. Feldmana), rkp. 12660 III k. 513–16 (papiery Bełzów), rkp. 13156 II t. 3c rozdz. 4 (Młynarski F., Za kulisami wielkich wydarzeń. Garść wspomnień osobistych), rkp. 13441 II k. 9–12 (koresp. Tadeusza Rutowskiego), rkp. 13446 III k. 59–62 (koresp. Tadeusza Rutowskiego), rkp. 13490 III k. 109–20 (Memoriał S-ego do władz niemieckich), rkp. 13510 III k. 23–4 (list S-ego do Rydza-Śmigłego), rkp. 14104 I/II z. 6 (Kożuchowski J. B., Wspomnienia), rkp. 14502 II t. II (Wocjan S., Wspomnienia o Marianie Wawrzenieckim), rkp. 15354 II t. 1 (Dębski J., Wspomnienia z lat 1889–1913), rkp. 15588 I cz. II (Florek L., Wspomnienia o pracownikach Ossolineum); B. Pol. w Londynie: Kartoteka B. Jeżewskiego; B. Pol. w Paryżu: rkp. 1.53 (arch. rodzinne Gierszyńskich); Inst. J. Piłsudskiego w Nowym Jorku: Arch. S-ego; – Mater. Red. PSB: Recenzja Jacka Gzelli.
Mariusz Ryńca i Włodzimierz Suleja